زئونوزها

زئونوزها ( بیماری های مشترک ) شامل بیماری ها یا عفونت هایی هستند که انسان از حیوانات اهلی و وحشی دچار میشود و یا بالعکس. بیماری های قابل انتقال میان حیوان و انسان در اصل از گروه باکتری ها، ویروس ها، قارچها و انگلها هستند. مهمترین بیماری های مشترک میان انسان و حیوان که در کشور ما دیده می شود، می توان به تب مالت، سالک، هاری، سیاه زخم، کیست هیداتیک ، لپتوسپیروز و تب خونریزی دهنده کریمه کنگو اشاره کرد. از طرفی دیگر به دلایل مختلف، خطر ورود بیماری های دیگر مانند جنون گاوی، تب دره ریفت، آنفلوانزای پرندگان و… را نباید نادیده گرفت. براساس گزار شهای سازمان بهداشت جهانی، از میان ۱۷۰۹ عامل بیمار یزا، ۸۳۲ عامل ( ۴۹ درصد ) از حیوانات به انسان منتقل میشوند. از میان ۱۵۶ بیماری نوپدید شناخته شده در انسان، تعداد ۱۱۴ مورد آن از بیماریهای مشترک انسان و حیوان هستند.

اهمیت بیماری های مشترک انسان و حیوان
محیط زندگی مشترک با حیوانات، بیماری های مشترکی را رقم می زند که از آنها با عنوان “بیماری های مشترک بین انسان و دام” نام می برند. در این میان بیماری های نو پدیدی نیز وجود دارند که مداخله ی انسان ها در طبیعت، گاه به آن دامن می زند. برخی از آنها می توانند چنان فاجعه بار باشند که تلفاتی نظیر جنگ بر جای گذارند. این بیماری ها از طریق حیوانات و مواد غذایی و محصولات جانبی به دست آمده از آنها (گوشت، پوست، پشم و…) ممکن است به انسان منتقل شوند.

هر چند بیماری های مشترک انسان و حیوان از ابتدای زندگی بشر بر کره خاکی وجود داشته اند، اما در سال های اخیر اهمیت دو چندانی پیدا کرده و امروز نه تنها از لحاظ بهداشت و سلامت، بلکه از نظر اقتصادی و سیاست بین الملل نیز جایگاه خاصی دارند.در دهه های اخیر تقریبا تمام بیماری های نو ظهور و جنجالی جامعه بشری در این گروه قرار گرفته اند و اعلام حضور هر یک از آن ها در یک کشور مشکلات بسیاری را برای دولت مردان ایجاد کرده که عواقب و تبعات بسیاری نیز بر جای گذارده وخواهد گذاشت. سالانه بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان هزینه از سوی وزارت بهداشت برای بیمار یهای مشترک بین انسان و حیوان صرف میشود و هنوز هم بیمار یهای مشترک بین انسان و حیوان یکی از مشکلات نظام سلامت به شمار میرود و در سال های اخیر شاهد افزایش میزان بروز برخی از این بیماریها مانند سالک، تب مالت و حیوان گزیدگی در مناطق مختلف کشور هستیم. کنترل برخی از بیماری های مشترک بین انسان و حیوان کار دشوار و طاقت فرسایی است که نیازمند همکاری تمام سازمان هاست.

بیماریهای مشترک بین انسان وحیوان، شامل گروه وسیعی از بیماریهای ویروسی، قارچی، انگلی و باکتریال میشود که کنترل آنها بخاطر تنوع، قدرت همه گیری، عوارض و مرگ آوری و وجود ناقل حیوانی از اهمیت بسیار زیادی برخودار است.

مهمترین و مطرح ترین بیماریهای زئونوز

لیشمانیوزها (ازجمله سالک و کالاآزار)، تب مالت، تب کریمه کنگو، تب دنگ، سیاه زخم، هاری وحیوان گزیدگی، لپتوسپیروزیس، کیست هیداتید، مشمشه، توکسوپلاسموز و جنون گاوی (vcjd) است.

اهمیت بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوان

• وجود مخازن و ناقلین و عوامل بیماری زای متعدد.
• خطر انتقال بیمارستانی (تب خونریزی دهنده کریمه کنگو).
• توانایی ایجاد اپیدمی (سالک، تب مالت).
•  وجودعوامل ایجادکننده مختلف و تظاهرات بالینی متعدد.
•  مرگ و میر۱۰۰ % در برخی موارد (هاری، سیاه زخم ریوی).
•  استفاده روزانه و گسترده از فرآورده های دامی
• توانایی آلودگی در گونه های مختلف حیوانات
• سهولت تماس با دامها و سایر حیوانات
• ایجاد عفونتهای مزمن و بدون علامت در حیوانات (سالمونلا، اکینوکوک، توکسوکارا، توکسوپلاسما و …. )
•  آلودگی وسیع حیوانات اهلی و وحشی
• وجود بند پایان به عنوان ناقل و مخزن برخی از این بیماریها
• در دسترس نبودن واکسن قابل قبول برای پیشگیری از ابتلا موارد انسانی و حتی حیوانی

 مشکلات ریشه کنی زئونوزها

۱- تعدد میزبان ها (پرندگان و دام های اهلی و وحشی)
۲- وفور ناقلین (بندپایان…)
۳-تعدد راه های انتقال (آب، خاک، موجودات زنده، غذا و…)
۴- هزینه بالای ریشه کنی
۵- بروز بیماری های جدید (بازپدید و نوپدید)
۸- توانایی آلودگی در گونه های مختلف حیوانات
۹- سهولت تماس با دامها و سایر حیوانات
۱۰- ایجاد عفونتهای مزمن و بدون علامت در حیوانات (سالمونلا، اکینوکوک، توکسوکارا، توکسوپلاسما و …. )
۱۱- آلودگی وسیع حیوانات اهلی و وحشی
۱۲- وجود بند پایان به عنوان ناقل و مخزن برخی از این بیماریها
۱۳- در دسترس نبودن واکسن قابل قبول برای پیشگیری از ابتلا موارد انسانی و حتی حیوانی
عوامل تشدید کننده خطر بیماری های زئونوز
۱-   جابجایی جمعیت های انسانی
۲-   جابجایی جمعیت های حیوانی
۳- تغییرات آب و هوایی
۴-   محصولات تهیه شده از حیوانات
۵-   تغییرات محیطی
۶-   نظام پیچیده تجارت بین المللی مواد غذایی
۷-  حیوانات وحشی
۸-  استفاده از سموم و آنتی بیوتیک ها

پیشگیری از بیماریهای مشترک انسان و حیوان (زئونوز)

مهمترین راه پیشگیری از بیماریهای زئونوز، افزایش آگاهی مردم درخصوص این بیماریها، از طریق آموزش : راه های ابتلا، روش های پیشگیری، علائم بیماری و درمان است.
همچنین به علت ماهیت بیماری (وجود ناقل حیوانی) نیاز به هماهنگی های برون بخشی منسجم نیز دارد. (هماهنگی با دامپزشکی، نیروی انتظامی، شهرداری، محیط زیست.)
آموزش در موارد ذیل از اهمیت بالایی برخوردار است:

• رعایت بهداشت فردی (خصوصا شستن دستها )
• چگونگی برخورد صحیح و حفاظت شده با حیوانات اهلی  
• چگونگی رعایت بهداشت فردی و غذایی در پروسه خرید، نگهداری و طبخ مواد غذایی (گوشت، لبنیات، سبزیجات )
• چگونگی مواجهه با لاشه مشکوک حیوانات
• رعایت احتیاطات استاندارد در رابطه با موارد مشکوک بیماریهای واگیر

تب مالت

تب مالت  یا  بروسلوز  یکی از بیماری های عفونی قابل انتقال بین انسان و حیوان بوده که از طریق حیوانات  آلوده ( گاو، گوسفند، بز، شتر، خوک و گاومیش ) به انسان منتقل می شود.

عامل بیماری:

میکروبی است به نام بروسلا که بواسطه جوشاندن یا پاستوریزاسیون شیر و فرآورده های آن از بین می رود.

دوره کمون

معمولا بین یک تا سه هفته است، اما گاهی به چند ماه نیز می رسد.

علایم بیماری:

علایم شایع آن تب و لرز، خستگی، تعریق، سردرد، درد مفاصل وکمر، بی اشتهایی، کاهش وزن، یبوست ، گلودرد و سرفه خشک می باشد.

مهم ترین علامت بیماری در دام ها سقط جنین و زایش دام نارس می باشد . 

راه های انتقال

مهم ترین راه انتقال  مصرف شیر خام آلوده، فرآورده های لبنی تهیه شده از شیر خام  یا شیری که به خوبی جوشیده نشده مخصوصا پنیر محلی، خامه ، سرشیر ، بستنی و ….

پیشگیری

• جوشاندن شیر به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه
• استفاده از شیر و فراورده های لبنی پاستوریزه
• استفاده از وسایل حفاظتی مانند دستکش، عینک، چکمه و لباس غیر قابل نفوذ در موقع تماس با حیوانات
• مهم ترین راه پیشگیری از تب مالت در حیوانات شناسایی و جدا کردن حیوانات آلوده است.

بیماری سالک

بیماری سالک یا لیشمانیوز پوستی از مهمترین بیماری های پوستی مشترک یا قابل انتقال از حیوان به انسان است. در این بیماری زخم هایی بر روی نقاط مختلف بدن (بخصوص صورت ،دست و پا) ایجاد می شود که علاوه بر نیاز به درمان طولانی مدت، در بعضی موارد حدود یک سال از عوارض آن به جا ماندن یک جوشگاه دایمی و فرو رفته پس از بهبودی میباشد، که وجود این جوشگاه در ناحیه صورت بخصوص در دختر خانم ها به زیبایی فرد لطمه می زند.

ناقل بیماری

ناقل سالک ، پشه ریزی بنام پشه  خاکی(فلبوتوموس) می باشد که  از طریق گزش و خونخواری  انگل بیماری را انتقال می دهد

مشخصات و عادات رفتاری پشه خاکی :

پشه خاکی به رنگ زرد کم رنگ (خاکی رنگ) و خیلی ریز به اندازه ۲-۳ میلی متر می باشد و موقع استراحت بال های خود را به صورت عدد ۷ نگه می دارد.

جهشی پرواز می کند و پشه خاکی در تمام طول سال فعال بوده ولی بیشترین فعالیت آن ازاردیبهشت تا شهریور ماه می باشد

پشه خاکی هنگام غروب آفتاب از پناهگاه خود بیرون آمده و شروع به گزش و خونخواری می نماید و فعالیت آن تا صبح ادامه دارد اما بیشترین فعالیت آن در نیمه  اول شب (هنگام غروب آفتاب) می باشد.

      پشه خاکی، موقع روز در پناهگاه های تاریک،گرم و نسبتا مرطوب مانند زیر زمین منازل و شکاف های عمقی دیوارها، داخل درز های سقفی چوبی، پشت کمد ها،قاب عکس ها و سایر اشیا ثابت در خانه و بیرون از منزل، اصطبل ها، اطراف توده های زباله ، کود های حیوانی و سایر انباشت های پس مانده های منازل، اماکن متروکه، لانه جوندگان و غار ها استراحت می کنند.

پشه خاکی معمولا قسمت هایی از بدن که بدون  پوشش هستند را مورد گزش قرار می دهد و در نتیجه بیشترین زخم هایی که ایجاد می شود در نقاط باز بدن (دست,پا و صورت) می باشد.

مخزن بیماری

مخزن بیماری بعضی جوندگان وحشی و انواع سگ سانان و می باشند که موش صحرایی و سگ ازمهم ترین مخازن سالک به شمار می روند.

چگونه به بیماری مبتلا می شویم 

پشه خاکی هنگام غروب آفتاب برای تغذیه وارد محیط شده و ضمن گزش و خونخواری از مخزن آلوده مثل (موش، سگ و یا انسان بیمار) تعدادی انگل لیشمانیا را وارد بدن خود می نماید. انگل لیشمانیا در بدن پشه خاکی در طی ۴ تا ۱۸ روز تکثیر و تغییر شکل یافته و پشه خاکی تبدیل به پشه خاکی آلوده شده و چنانچه انسان در معرض گزش پشه خاکی آلوده قرار گیرد، عامل بیماری به انسان  سالم منتقل خواهد شد.

هنگامی که پشه خاکی آلوده یک فرد را مورد گزش قرار می دهد زمانی حدود چند هفته تا چند ماه و گاهی یک تا دو سال طول می کشد و به همین دلیل است که اکثر گزش های پشه خاکی در بهار و تابستان اتفاق می افتد ولی ما زخم های بیماری سالک را در اواخر تابستان و پاییز و گاهی زمستان شاهد هستیم که به این مدت دوره نهفتگی بیماری گویند.

علایم و نشانه های بیماری سالک

بعد از دوره نهفتگی، زخم ابتدا به صورت  یک برجستگی کوچک و قرمز رنگی در محل گزش پشه ظاهر می شود که معمولا بدون درد است و در اثر فشار محو نمی شود و ممکن است کمی خارش داشته باشد.

پس از گذشت چند هفته تا چند ماه ضایعه بتدریج بزرگتر شده و بصورت یک زخم در می آید.

در پاره ای مواقع ممکن است زخم ها دچار عفونت ثانویه  میکروبی و قارچی شده و موجب وخامت بیماری گردد که علت آن می تواند دیر مراجعه کردن بیمار جهت درمان  و یا درمان های خود سرانه باشد.

راههای  پیشگیری از بیماری سالک

عوامل محیطی

• جمع آوری و دفن بهداشتی مستمر زباله از محیط زندگی
• جمع آوری و دفن فضولات و کودهای حیوانی از محل زندگی انسان و دام
• بهسازی و ترمیم شکاف ها و درز های دیوارها در مناطق مسکونی انسان و دام
• تخریب و تسطیح اماکن مخروبه
• جلو گیری از انباشتن نخاله های ساختمانی درهنگام ساختمان سازی وجمع آوری سریع آن ها
• بهسازی (آسفالت یا …) کوچه ها و خیابان های خاکی

عوامل مربوط به ناقل

• استفاده از پشه بند با سوراخ های ریز یا استفاده از پشه بند آغشته به سم همزمان با غروب آفتاب
• استفاده از پمادهای دور کننده حشرات به هنگام کار و خواب
• دوری از محل زندگی پشه خاکی و مناطق آلوده  به سالک به ویژه هنگام غروب آفتاب به بعد
• استفاده از وسایل خنک کننده مانند کولر و پنکه
• استفاده از لباس های پوشیده در هنگام شب
• نصب توری فلزی با منافذ ریز به درب و پنجره ها

عوامل مربوط به مخزن

• مبارزه با جوندگان از جمله موش های صحرایی از طریق جونده کشی
• اتلاف و معدوم کردن سگ های ولگرد
• درمان سریع و صحیح بیماران
• پوشاندن زخم های بیماران  با گاز استریل به منظور پیشگیری از انتقال بیماری

بیماری هاری

هاری بیماری عفونی حاد ( آنسفالیت ) و کشنده ویروسی است. این بیماری مخصوص گوشت خواران اهلی و وحشی بوده، انسان و سایر حیوانات خونگرم پستاندار، بطور تصادفی و اغلب ازطریق حیوان گزیدگی به آن مبتلا می شوند.

اصلی ترین راه سرایت بیماری گازگرفتن به وسیله حیوان هاراست . البته از طریق کشیده شدن پنجه آغشته به بزاق حاوی ویروس نیز منتقل می شود. دوره کمون معمولا ۱۵ روز تا ۳ ماه و بطور متوسط  ۱تا۲ ماه  طول می کشد.

اهمیت بیماری هاری 

• میزان کشندگی بالا (۱۰۰درصد) بطوریکه پس از ظهورعلایم بالینی چه در انسان و چه در حیوان درمان پذیر  نبوده و بیمار محکوم به مرگ خواهد بود.
• افزایش روند موارد حیوان گزیدگی انسانی .
• تلفات و خسارات اقتصادی که بیماری در دام ها ایجاد می کند.

اقدامات پیشگیری در مواقع لزوم